Timemanagement. Het gaat me niet lukken vandaag. Het voorgenomen onderwerp dat in deel 2 van het lopende meerluik, voor meer daarover zie het blog Filosofie, wetenschap en antroposofie - Deel 1 (Cahier, 14 augustus 2017), zal worden aangesneden vergt tamelijk veel research en reflectie. Bovendien moet het goed worden verwoord. Flodderwerk en niet goed overdachte teksten lever ik niet aan. Was er flink mee bezig, maar de beschikbare tijd bleek deze keer toch te kort. Daarom trek ik er een week extra voor uit. Volgende week maandag 28 augustus verschijnt het.
Heb vandaag bij mijn werkgever enige vakantiedagen aangevraagd; voor twee vrije midweken dit jaar, week 39 (maandag 25 september t/m vrijdag 29 september) en week 41 (maandag 9 oktober t/m vrijdag 13 oktober). In de weekenden daaromheen werk ik gewoon door en de rest van mijn opgebouwde vakantiedagen laat ik uitbetalen. Weinig vakantie dus, maar dat geeft niet. Ben geen man van vakanties. Hard werken en veel schrijven en lezen. Dat laatste is voor mij ook werk. Dubbel en dwars.
Die midweken zal ik besteden aan onafgebroken studie van Mieke Mosmullers boekwerk Die Anthroposophische Bewegung (Uitgeverij Occident, 2017). Heb het al bestudeerd. Zal dat opnieuw doen met het nodige referentiemateriaal en met andere literatuurbronnen aan dat werk verbonden. Zal in die 10 dagen ook een concept, blauwdruk opstellen voor de recensie die ik dagen daarna over het werk zal schrijven. Begin november of december dit jaar zal ik het Michel Gastkemper, redacteur van het antroposofische ledentijdschrift Motief toesturen. Met zijn team zal hij dan beoordelen of hij het geschikt acht voor publicatie in dat blad. Overigens zal Die Anthroposophische Bewegung binnenkort in het Nederlands op de boekenmarkt verschijnen. Goede zaak! Zie de mededeling onderaan Mosmullers relevante blog Aristoteles door Fichte aangevuld (Mieke Mosmullers Filosofische Reflectieblog, 16 augustus 2017).
Tot zover. Moet zo weer afreizen naar Leiden. New evening and night to go.
De lezenswaardige essaybundel Hersenbeest (Uitgeverij Lemniscaat b.v., Rotterdam 2016/17) van de filosofe Marjan Slob (geboren 1964) heb ik bijna uit. Het bevat 19 essays die handelen over de hedendaagse kruisbestuiving tussen twee wetenschappelijke disciplines: hersenwetenschap en geesteswetenschap; hun onderlinge schuur- en vlechtpunten. Geesteswetenschap is een ruim begrip, waarover begripsverwarring en misverstanden bestaan.
Welwillend maar ook kritisch heeft Slob de afgelopen 20 jaar de hoge vlucht gevolgd die de hersenwetenschap in het bijzonder vanaf de jaren 90 nam, dankzij de komst van (1) steeds krachtiger geavanceerdere computers, (2) de intrede van ingenieuze toepassingstechnieken, met name meet- en afbeeldingsinstrumenten als CT, MRI en functionele MRI, en (3) vanwege zekere inzichtelijke doorbraken op microbiologisch vlak.
Het zijn prikkelende essays die een mens aan het denken kunnen zetten. ‘Mens(heid) ken U zelf’ in een moderne jas. Puntig formuleert en actualiseert Slob zekere probleemstellingen en eventuele oplossingsrichtingen aan de hand van concepten en activiteiten van verschillende denkers en onderzoekers. Haar eigen denkkaders en paradigma kom je daarbij als lezer zeker ook tegen, impliciet of expliciet. Wat mij betreft zitten er juweelstukjes bij. Zekere essays wekken mijn bewondering door de wijze waarop bepaalde onderwerpen en thema’s worden behandeld en verwoord; één echter vind ik te naïef van inhoud en daarom waard om te weerspreken en van kritische kanttekeningen te voorzien; essaynummer 10 (bladzijde 104 t/m 113), getiteld: Vrij van je natuur – Markies de Sade.
Slob staat op goede voet met de cognitiefilosoof Marc Slors (geboren 1966). Grosso modo sluiten hun ideeën over de betekenis en de kenmerken van cognitieve denkprocessen, in het bijzonder langs een weg van innerlijke zelfwaarneming, in relatie tot onderzoeksrichtingen en onderzoeksresultaten van de moderne hersenwetenschap (uiterlijke waarneming) nauw bij elkaar aan. Zulks blijkt onder andere uit een publiek tweegesprek tussen beide direct na een lezing van Slob:
De mens, meer dan een hersenbeest
Nijmegen, 18 oktober 2016
Essaynummer 8 van Hersenbeest, waarin Slob in het bijzonder Slors ideeën over vrijheid en ‘vrije wil’ specifiek behandeld, getiteld: Vrijheid is ons woord – Marc Slors, biedt een goede introductie op Slors' boek Dat had je gedacht! – Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief (Uitgeverij Boom, Amsterdam 2012). Slors opteert overigens voor een ‘Aristotelische benadering’ van het mind-matter probleem. Die aanhalingstekens breng ik aan omdat Slors zo’n reveil per saldo – sluiks - op materialistische leest lijkt te willen schoeien. Vraag me zeer af of Aristoteles daar wel achter zou staan.
Voor iets meer hierover zie hieronder de volgende monoloog (Marc Slors) het volgende tweegesprek (Marc Slors in gesprek met Cees Leijenhorst; aankondiging dubbelcollege). En hier een tekstverslag van een toehoorder van dat dubbelcollege: Verslag van het dubbelcollege De ziel in de filosofie (Radboud Reflects, 16 april 2012).
Monoloog over de ziel
Marc Slors
Dialoog over de ziel
Marc Slors en Cees Leijenhorst
Uitgeverij Clement bracht in 2013 een vertaling naar het Nederlands van een geschrift van Aristoteles uit, De Anima, welke aan het bestaan en de werking van de ziel is gewijd: Over de ziel; vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door de wiskundige, classicus en filosoof Ben Schomakers. Schafte het vanmiddag aan bij boekhandel Donner; het eerder genoemde boek van Marc Slors overigens ook. Hieronder weer een audiovisueel tweegesprek:
Filosoof Ger Groot in gesprek met Ben Schomakers over Aristoteles
De hernieuwde belangstelling voor het ideeëngoed van Aristoteles valt niet uit de lucht. Zijn monistische benadering en behandeling van vraagstukken, niet dualistisch zoals bij Plato, voorziet duidelijk in een behoefte. Maar, maar… monisme moet natuurlijk niet op één hoop worden gegooid met exclusief materialisme. Dan schiet je je doel voorbij of vereng je je blik weer, denk ik. Hoe denkt u daarover, geachte lezer?
Tot zover ditmaal. Dit thema leent zich voor een meerluik; een drie-, vier- of vijfluik. Een volgende keer zal ik met een blog op Cahier, Filosofie, wetenschap en antroposofie – Deel 2, kritische kanttekeningen plaatsen bij Slobs essay Vrij van je natuur – Markies de Sade. Dat gaat over een menselijke hang naar sadisme, sadomasochisme en moordlust en een daarbij behorende cultuur. Hoe actueel wilt U het hebben?
Dit blog is een vervolg op mijn eerdere publicatie Wishes and embodiments (Cahier, 3 augustus 2017). Vandaag start ik met een oud gedicht van me. Pakweg 25 jaar geleden geschreven. Daarna laat ik Friedrich Nietzsche (1844 - 1900) over hartstochten aan het woord. Het blog Kelk wordt afgesloten met een opmerking over een paar andere teksten op Cahier en over mijn lopende schrijfprojecten in meer algemene zin.
Nu ik de inhoud en strekking van het blog van enkele dagen geleden (3 augustus 2017) van iets meer afstand bekijk, besef ik dat het daar eigenlijk om een levensmotief gaat, één van mijn queestes; draag er meer dan één. Welbeschouwd ontspringen zulke ondergronden aan één hoofdbron, aan een overkoepelende levensmissie van ’s mens eigenlijke zelf. Hieronder dat vroege gedicht van me, ook in luistervorm, waarin het motief al doorklinkt.
Met de wenken van Venus
Door helder blauw, kabbelend water heen, een bron,
verwarmd en doorstraald door het licht van een felle zon,
staart jouw sierlijke gestalte, speerpunt van een onzichtbaar sterrengewelf,
in feite naar zichzelf.
Maar na het sluiten van de ogen verschijnen als verwacht,
hetgeen jij in de dagdroom al eerder had gedacht,
al die vragen en verzoeken van getrouwen;
jij weet het zeker zij zijn de jouwen.
In het helder blauw,
kabbelend water, de bron,
wordt vaak uitgebeeld wat men in jou verzon
en met vreugde en verdriet stel jij dan vast
wat eigen of andermans was als vrucht of last.
Bij de keel beluister jij het woord,
dat een ieder van een hem of haar hoort:
Dat eigen en andermans wat ben ik zonder gemeenzaam,
toch niets anders als verzengend eenzaam?!
Laten we ’t menselijke en al te menselijke eens nader bekijken. De zelfdiscipline die Nietzsche nastreefde acht ik kerngezond. En hij spreekt ware woorden over op de loer liggen van uitputting en neerslachtigheid als mensen zekere hartstochten niet mennen, althans zich daartoe niet in bepaalde mate inspannen, maar er zich integendeel doelbewust door laten meeslepen. Nietzsche vermoedde dat dat niet anders kan leiden dan tot uitholling van ’s mens innerlijk en de levenskrachten ondergraaft. Waar het om oprechtheid en eerlijke zelfkennis gaat kon hij zich spiegelen aan een aantal opvattingen van een overtuigd en subtiel denkend christen, aan Blaise Pascal (1623 - 1662). Beide prikten door valse bescheidenheid en verborgen ijdelheden heen en beide koesterden een diep verlangen naar een doorgaande ontwikkeling van mens en mensheid.
Ik geloof dat ik van de vreugden van wijsheid en rechtvaardigheid een veel te hoge voorstelling heb, net zoals de Grieken: ik ben betoverd door alles wat daarnaar verwijst – waarschijnlijk omdat ik veel te hartstochtelijk ben! – Tegen de welbespraakte vereerders van de hartstocht koester ik veel wantrouwen, ik vermoed dat ze zo graag iets zouden willen betekenen. – De Grieken leefden constant in gevaar: zij vereerden in kracht, in zelfverzekerdheid, in rechtvaardigheid hun ontspanning, opgelucht zijn, feest. Daarbij konden ze gevoeligheidjes niet gebruiken: alleen het medelijden in de tragedies omdat ze gewoonlijk hard waren).
Waarom ik de hartstocht in de rede val? Ik zou die ook best opgewonden, heftig en meeslepend, zoals ik alles voel, onder woorden kunnen brengen – maar achteraf ben ik dan halfdood en lijd ik en heb verdriet over zulke overdrijvingen, weglatingen enzovoort. Anderen bereiken het toppunt van hun kunnen in hartstochtelijkheid, ik in het onderdrukken en bestrijden van de hartstocht. Alles doet me goed wat me doet beseffen dat het zo met mij gesteld is.
Waaraan ligt het dat ik altijd dorst naar mensen die tegenover de natuur, bij het wandelen over de bergen met vestingwerken bij Genua, niet in het niet zinken? Weet ik ze niet te vinden?
Jullie zielskracht is niet toereikend om zoveel pietluttigheden, zoveel belachelijke kleinigheden mee omhoog te nemen! Daarom moeten jullie leugentjes verzinnen opdat jullie kracht en eigenwaan niet teloorgaan! Niet zoals bij Pascal en mij. – Ik hoef me niet los te maken van de kleine, erbarmelijke details – ik hoef mezelf niet voor een Godheid aan te zien.
Friedrich Nietzsche; Uit mijn leven (uitgeverij De Arbeiderspers, 1982); hoofdstuk Schrijver, bladzijde 134 en 135
Nietzsche worstelde met het leven. Hij streed, hij leefde zijn levensworstelingen en dat is waarop het naar mijn idee aankomt. Je eigen leven leiden en daarvoor staan! Daarmee tegelijk je eigen doelen stellen en nastreven …in weerwil van wat dan ook! In ‘de liefde’ was hij bepaald onhandig. Zeker niet doeltreffend. Aandoenlijk zijn wat dat aangaat ook zijn huwelijksaanzoeken. Bij voorbaat tot mislukken gedoemd. Herken- en inleefbaar is veel van wat ik lees in Uit mijn leven; Nietzsche teksten verzameld, vertaald en van een nawoord voorzien door Charles Vergeer.
Vooruitblik
Het blog Foreshadowing (Cahier, 31 juli 2017) en het blog Schimmenrijk (Cahier, 24 juli 2017) had ik graag meer inhoud gegeven. Aanhoudend tijdgebrek stond me dat echter niet toe. Het staat in elk geval in de grondverf. Zekere basisinformatie is geboden. Daar moest ik het helaas toe beperkt houden. Wat in het vat zit verzuurt niet. Op die onderwerpen kom ik zeker nog een keer terug. Bij mijn werkgever zal ik een vakantieaanvraag indienen voor twee vrije midweken ergens in de maanden september, oktober of november zodat ik mijn overige schrijfprojecten concreet gestalte zal kunnen geven.
Aankondiging. Volgende week volgt op Cahier een blog over het interessante boek Hersenbeest (Uitgeverij Lemniscaat, 2016/17), geschreven door de filosofe Marjan Slob.
1. Mijn liefdesverklaringen, er zijn er vele, laten zien dat minne zich in acht neemt. Niet vuig, maar betuigend en getuigend. Hoe kan je een liefhebbende kwalijk nemen dat hij mint? Niet bemint ter wille van zichzelf of voor zichzelf, maar uit eerbetoon voor het geliefde en lieftallige. Ik geef toe, eigenlijk zijn het niet mijn gedachten die ik daarmee doorleef en uit, maar die van het wezen van de geliefde, haar stralende zelf of vernietigende ik. Die maakt of breekt mijn kozen. Door mijn geliefde word 'k gedacht. Wensstof paradeert voor spiegel en spiegel spiegelt wensstof. Complementair. Zelfstandig besta ik zo niet. Althans niet in eerste instantie. Uit barenswee gewekt. 't Is om het even of ik wordt opgenomen en aanvaard of uitgestoten en afgewezen. Het gaat er om dat ik ontsta en wordt bewogen. Zelfloos. Telkens weer. Hoe gruwelijk soms ook. Tegenwoordig vraag ik me af: wordt daarmee blijk gegeven van schuldige onschuld of spreekt daar peilloze verdorvenheid uit?
2. Zodra ik me op mezelf verlaat en mijn eigen hart naga, denk en wil ik zelf en zie ik mijn geliefde(n) in naakte waarheid. Dan is er verstomming; niet enkel luister meer. Pas dan ben ik op mijn hoede en stel ik me vragen over hoe en wat en recht en onrecht. Werkelijk zelf.
(J.W.)
Eerste akkoord: onderzoek alles en behoud het goede. Zogenaamde of zogeheten ondeugden ga ik niet uit de weg. Ik leef ze liever om ze om te vormen in een richting die me goed lijkt. Onvervalst.
Ik kan me niet verplaatsen in iemand die graag wil zijn zoals het hoort: die het niet waagt lief te hebben, te haten, of te oordelen voor hij weet wat de anderen daar wel van zullen zeggen. Ik weet dus niet hoe het hoort! Ik veracht zelfs iedereen die wil zijn als elk ander! die om zich heen ziet om te weten te komen hoe hij door anderen beoordeeld wordt! die altijd met de anderen rekening houdt, niet omwille van hen, maar om in hun ogen niet belachelijk te schijnen – zou hij belachelijk zijn, dan hadden ze plezier om hem! wat afschuwelijk toch! – Maar waarom zouden we de mensen geen pleziertje gunnen! We hebben er zelf toch ook voordeel bij dat onze brave medemensen goed om ons moeten lachen! – Maar waarom zou je daar nu bang voor zijn? Wee mij als iets dat om te lachen is al volstaat om mij niet meer te achten! Dat is enkel goed voor de ijdeltuiten, die zich bij het minste of geringste opgelaten voelen.
Friedrich Nietzsche; Uit mijn leven (uitgeverij De Arbeiderspers, 1982); hoofdstuk Schrijver, bladzijde 135 en 136
Tweede akkoord: oprechtheid en moed. Nietzsche haalt hiermee de woorden uit mijn mond. Hij zegt het goed. Een portie non-conformisme heeft een mens nodig tot eigen lering en vermaak.
Het bewust worden van het denken is tevens het bewust worden van de wil.
Nietzsche was een 'Kämpfer gegen seine Zeit'. Hij trok van leer tegen alles wat in het denken hoger wordt geacht dan het oereigen leven van de wil. Een mens kan idealen hebben die volstrekt theoretisch zijn, terwijl de eigenlijke wil zich daaraan ondergeschikt maakt. Dat is onwaarachtigheid pur sang. Het voorstellingsleven bepaalt de handeling, terwijl de neiging, de hartstocht, het instinct worden tegengehouden.
Dit mag een vorm van zelfopvoeding lijken. Toch is het eigenlijk leugenachtigheid. De persoonlijkheid moet niet worden verbrand in het vuur van het ideaal! Het vuur van de persoonlijkheid zou het ideaal moeten scheppen!
Dat laatste wordt karakter, wordt gewoonte wanneer men leert te leven met de wil in zijn denken. Idealen, moraliteit leven niet in het denken. Ze kunnen daarin worden opgenomen door opvoeding, religie, studie. Maar oereigen idealen of moraliteit zijn dat niet. Pas wanneer het vuur dat in de morele wil leeft het denken warm maakt, schep je je eigen idealen en daarmee je eigen individualiteit. Je schept en verwerkelijkt tegelijkertijd.
Derde akkoord: verpersoonlijken. Ja ook dit herken ik zeker. Goed opgemerkt door Mosmuller. Al decennia lang schrijf ik, meestal op momenten van crisis, diep van binnenuit bepaalde spreuken, waarmee ik vervolgens intens leef en specifieke wilshandelingen doorvoer. Dat sleept me door zekere zaken heen.
Er bestaan vele levensmysteries. De ene mens houdt zich daar meer mee bezig als een ander. ’t Kan zich ook plotseling in een mensenleven voor doen; ineens evident worden. Gebeurtenissen en levensvraagstukken waar je ‘even’ met je verstand niet bij kunt. Neem bijvoorbeeld het mysterie van leven en dood, geboorte en overlijden, sterfelijkheid en onsterfelijkheid, of het mysterie van het kwaad, van dat wat je ‘het boze’ zou kunnen noemen. De mensheid kent meer van dat soort mysteriën. Afhankelijk van het tijdgewricht waarin hij leeft en de cultuur van waaruit hij opereert ligt ’s mens hoofdfocus op specifieke raadsels, verborgenheden, tijdsopgaven en cultussen.
Neem het leven van de bekende Duits protestantse theoloog en reformator Maarten Luther (1483 – 1546). Regelmatig had hij het over een werkingssfeer van de duivel op wie hij flink kon foeteren. Tegelijk hield een desastreuze uitwerking van de menselijke erfzonde hem bijzonder bezig. Alleen diep geloof in een mogelijke christelijke verlossing kon volgens hem uitkomst bieden. Laat je daarbij door de duivel geen rad voor ogen draaien was simultaan zijn boodschap. Ondubbelzinnige taal in die richting spreekt hij bijvoorbeeld in de opgetekende tekst Over de duivel (Antroposofie in perspectief).
Volgens Rudolf Steiner schouwde Luther ‘die duivel’ naar imaginaire contouren van een Ahrimanisch wezen. Schrijfster Ricarda Huch (1864 – 1947) schreef er een speciaal boek over, welke Steiner zeker waardeerde: Luthers Glaube - Briefe an einen Freund (Antroposofie in perspectief). Inderdaad een lezenswaardig geschrift. Heb het in huis. Literatuurverwijzing, Ricarda Huch en Maarten Luther bezien in antroposofisch perspectief: GA 176, 7e en 8e voordracht en GA 177, 4e, 5e en 7e voordracht.
Ook Goethe had weet over de intieme betrekking die bestaat tussen de mens en ‘de duivel’ in het huidige tijdgewricht, stelt Steiner verder. Daarvan getuigt Goethes Faust. Goethe zag heil in het sterken van een mens aan Mefistofeles’ weerstandskrachten; overwinnen en omvormen, niet in een schuwen, mijden of onverkort afwijzen ervan. Daarom een beschrijving van het (duivels)pact en daaruit voortvloeiende menselijke emancipatie in het dicht epos.
In het huidige cultuurtijdperk worden aan de hybride vormen van moderne chimaeren nieuwe componenten toegevoegd. Geen schim meer van schimmen, ze steken echt de kop echt op als reële spookachtige gedaanten. Ondernatuur, mineraal, plant, dier, mens en machine raken, zo lijkt het, met elkaar verweven als nieuwe organismen. Techniek, dataïsme, logaritmen, nieuwe vormen van wiskunde, staan voor ‘niets’. De 21e eeuw, nog maar pas van start gegaan, staat daarmee voor… Ja, voor wat? Wat gaan we leren kennen? Wat zullen we ontwerpen en cultiveren en daaraan ervaren? Welke vormen van leven en dood(sheid) en goed en kwaad met wat voor geestelijke achtergrond en impact zullen opdoemen of zijn al opgedoemd?
Mefistofeles vorst – ziet mij aan – en kan niet ontgaan mijn doemen op welkers-veld. Welk verwelkt? Of is nog-niet-benoemd: ontluikt.
Chimaeren kan ik hier ontwaren, inborst veert op; look verlokend verdeeld. Verdraait, zeggen zij; verdraait is alles hier! Scheelt dat geen zier? Verdomd! M’n hart spreekt…
Stamel, strompel, weeg, beweeg. Recht de rug, stavast met vrije handen. ‘k Ontwaak. Zinnen aan licht. Vergund.
Schemer kan intreden als invallende duisternis, toegedekt onderscheid en ontbreken van perceptie; contouren vallen weg. Maar het kan zich ook voordoen als opschemering. In verschijning tredende silhouetten die gaandeweg worden ingekleurd; voor een mens met verder ontwikkelde kenvermogens: (1) levendige en uitdrukkingsvolle beelden en (2) imaginaties van wezens die met elkaar in samenhang staan en alleszins betekenisvol zijn.
Opdracht
U komt weer op me af, kring van chimaeren! die ik omfloerst aanschouwt heb in mijn jeugd. Lukt het mij deze keer u te bezweren? Ben ik nog altijd tot die waan geneigd? Uw aandrang groeit! Welaan u mag regeren, nu u rondom uit mist en nevel stijgt; mijn hart klopt sneller, jeugdig weer bewogen en door uw tovermacht opnieuw bevlogen.
U roept de beelden op van blijde dagen, beminde schimmen treden uit hun nis; en als een oude, halfvergeten sage ontwaken vriendschap, liefde, jong en fris; de pijn wordt nieuw, opnieuw echoot mijn klagen de dwaze doolgang die het leven is en telt de vrienden die, voorgoed verstoken van nieuw geluk, vóór mij de ogen loken.
Mijn luisteraars van ’t eerste uur, zij horen van deze late zangen er niet één; dat trouwe gehoor ging in de wind verloren, de weerklank van weleer, ach! die verdween. Ik zing mijn lied voor onbekende oren, oogst ik nu bijval, krimpt mijn hart ineen en zij die in hun ziel mijn lied bewaarden zijn hopeloos verstrooid over de aarde.
En eensklaps blijkt mijn doodgewaand verlangen naar ’t stille rijk der schimmen niet gestild en fluisterend suizelen mijn gezangen alsof het snaarwerk van een windharp trilt, ik huiver, tranen stromen langs mijn wangen, mijn stugge hart, het voelt zich zacht en mild; wat ik bezit verschuift naar het verleden en wat verdween, wordt werkelijk in het heden.
Met deze woorden opent Goethe zijn Faust. In het Duits kreeg het de titel Zueignung mee. Niet voor niets heeft hij het daarbij over chimaera's en schimmen. Goethe was qua behandeling van zekere onderwerpen deels een classicus. Daarmee putte hij in het bijzonder uit de rijke beeldentaal van de Griekse mythologie. In de 21e eeuw loopt de betekenis van (een) 'chimaera' uiteen. Dat was in Goethe's tijd al zo. Het is een figuur uit de Griekse mythologie: Chimaera (mythologie). Een monsterlijk wezen, samengesteld uit delen van meerdere beesten. Maar de betekenis van het begrip verruimde zich in de loop der tijd. In meer moderne zin kan het tegelijk wijzen op een bedrieglijk fantasiebeeld of zelfs een hersenspinsel. Zie: Chimäre - Goethe-Wörterbuch. De afgelopen eeuw kreeg het begrip met cel- of soortvermenging van een organisme een biologische betekenis mee: Chimaera (biologie).
Later deze week zal ik dit onderwerp met noten in de reactieruimte verder uitdiepen. Moet zo dadelijk weer aan de slag met midweekse nachtdiensten te Leiden. Daarom nu tot zover.
Iets zegt mij dat ik weet, broos en bandeloos. ’t Niets is als een afgewend hoofd…, stil en tandeloos. Waag het gewagen, zie het gerecht, man verwikkeld in eindeloos gevecht, mens verloenst terwijl het ‘m gaat dagen. Schrik. Geschreckt, …geweckt. Eindeloos, eindeloos!, triomferen Hexen. Harpijen verlustigt: zie ‘m daar staan, naakt; appetijtelijk vlees!; we vullen z’n beker, overlopende vrees! Ha! Macht der suggestie zwelt aan, terwijl wij koren al ‘t addergebroed. Niets kan hem zalven, zelfs geen heldenmoed.., niets zal hem wekken, slechts-slecht-vergaan. Helena verschoont zijn voorhoofd, dat baadt in zweet en streelt zijn wangen, verzacht ’t leed, oog in oog met Faust, geoorloofd.
Op een goede manier samenleven en samenwerken is een hele opgave. De Nederlandse samenleving is danig aan het verharden. Als het je zelf goed gaat en je je aandacht daartoe beperkt kan je daaraan voorbijgaan. Zie je vooral bij mensen die zich met veel eigendunk toonbeeld van goed gedrag toerekenen. Nieuwsuur had gisteren weer een sterk nieuwsitem: Gemeenten willen af van permanente bewoners vakantieparken (Nieuwsuur, 9 juli 2017). In allerlei opzichten kan ‘t misgaan in een mensenleven, niet zelden met ernstige financiële gevolgen. Als je dat gegeven combineert met discriminatie op de arbeidsmarkt en ander sociaal onrecht vallen valkuilen en valstrikken voor vogelvrij verklaarden extra in het oog. Vergelijkingsmateriaal: Society: human predestination or self-determination (Cahier, 5 juni 2017).
Ontvang geen huursubsidie meer met mijn huidige fulltime baan. Als ik het beperk tot een eenkamerwoning zou ik op enig moment voor eenzelfde geldbedrag, als ik dat zou willen, net zo goed kunnen gaan verhuizen. Er spelen enige factoren die me dit doen overwegen. Een drang om mijn vleugels uit te slaan leeft nog steeds. Leiden misschien of een andere stad of regio. Zal dit jaar de boel gaan verkennen.
Mosmullers boekwerk De Categorieën van Aristoteles – Letters van het Wereldwoord (Uitgeverij Occident, 2013) bevalt me goed. Doorwerk het met bijzonder veel belangstelling. Laaf me eraan. Combineer dit met haar aanvullende studieboek Anthroposofie en de Categorieën van Aristoteles (Uitgeverij Occident, 2014). Korte tijd geleden bestudeerde ik haar uitstekende werk De Heilige Graal (Uitgeverij Occident, 2005). Dit zal het schrijven van mijn recensie van haar werk Die Anthroposofische Bewegung (Uitgeverij Occident, 2017) ten goede komen. Het is goed om te weten waaraan een schrijfster refereert en precies voor staat. Voor iets meer over die komende recensie zie de commentaarruimte onder het blog Judith von Halle (Cahier, 18 februari 2017).
Ben hoopvol gestemd. Vol vertrouwen. Sla goede wegen in. Evenzo met mijn korte verhalen; proza en poëzie. Blijf daarbij oog houden voor de sociale (on)werkelijkheid van medemensen. Waar nodig als dwarsdenker in en rond welke kringen dan ook.
Mijn moeder zei me eens: tijd heelt alle wonden, wel blijven er littekens achter. Een overgeleverde volkswijsheid. Deels waar. Deels ook niet, want er bestaan immers ook open wonden. Wonden die zich niet sluiten, dat wil zeggen in ieder geval niet van zelf. Daar is meer voor nodig. Een leven omvattende operatie; een specifieke levensloop met een unieke ontwikkelingsweg. Ieder mensenleven is een mysterie op zich. In dat licht bezien kan het goed zijn dat mensen niet te licht over elkaar oordelen. Zonder echter alles, alle handel en wandel van een ander en van jezelf, te willen vergoelijken natuurlijk. Dat bepleit ik beslist niet! Vergelijkingsmateriaal dienaangaande biedt mijn blog Open wond (Cahier, 1 december 2014).
Als ik terugkijk op mijn leven denk ik dat een studie sociologie op zich wel bij me had gepast. Hoewel natuurwetenschap me evengoed interesseerde. Meer dan dat. Drommels wel. Niet alleen als kind maar ook als jongeling - en nog lange tijd daarna - was ik echter in zekere opzichten heel onbewust en naïef, zeker niet studievaardig in officiële en reguliere zin.
Mijn latere beroepsstap naar het onderwijswezen liep allengs schikbreuk op prikkelbare kwetsbaarheid, ontstaan door een jeugdtrauma; een zeer schokkende jeugdervaring waarover ik op Cahier verder absoluut niet concreet uitweidt. Op basis van eigen levenservaringen weet ik wat open wonden zijn en Amfortas en Parsifal problematiek zoal behelst of behelzen kan.
Nederland en Brittannië hebben pas landelijke verkiezingen achter de rug. Waartoe de uitslag zal leiden is nog niet geheel duidelijk. Eigenlijk interesseert het Britse reilen en zeilen me veel meer. ‘k Lijk wel een balling... Voelt zo. Als Brit zou ik voor een harde brexit zijn, maar het is nu zeer de vraag of dat er echt van komt. Theresa May heeft haar hand overspeeld met het uitschrijven van vervroegde verkiezingen. Op een Kabinet-Rutte III verheug ik me niet. Maar ja, so be it.
Pim Blomaard
Turbulentie in blogland. Off course I’m picky. Het gaat me om het blog Afscheid van de anthroposofische vereniging (Vrienden – Mieke Mosmuller, 14 juni 2016), geschreven door Mieke Mosmuller. Temeer interessant vanwege recente reacties geplaatst onder dat artikel: (1) Open brief aan Mieke Mosmuller van Henk Verhoog (3 juni 2017), (2) Antwoord op "Open brief aan Mieke Mosmuller van Henk Verhoog" van Mieke Mosmuller (7 juni 2017) en (3) Antwoord op "Open brief aan Mieke Mosmuller van Henk Verhoog" van Tjeerd en Mariette van Rees Vellinga (8 juni 2017). Eigenlijk zie ik graag tussen Pim Blomaard en Mieke Mosmuller over één en ander een tweegesprek. Het liefst op schrift gesteld en publiek gemaakt, bijvoorbeeld in ledentijdschrift Motief. Twee antroposofen die ik zeker waardeer.
Ontving vandaag per e-mail een snelkoppeling naar een digitale versie van de periodiek Nachrichten für Mitglieder Anthroposophie weltweit (juli en augustus 2017 nummer) van de Algemene Antroposofische Vereniging (AAG). Zal het de komende tijd rustig doornemen.
Tot zover deze keer. In mijn innerlijk rumoert het weer danig op dit ogenblik. Een weerslag daarvan reserveer ik voor pennenvruchten die in het verschiet liggen.
Korte toelichting. Twee zaken worden met mijn blog Perceptie en oude windselen (Cahier, 26 juni 2017) eigenlijk aan de orde gesteld: (1) ’s mens behoefte aan een verdiepende ontwikkelingsweg, in het gemoed van tamelijk veel mensen rumoerend en (2) de mangel en angel van sciëntisme (bladzijde 487 van het Woordenboek Filosofie).
Een antroposofe die er haar levenswerk van heeft gemaakt om een specifieke ontwikkelingsweg intensief te agenderen is Mieke Mosmuller. Gisteren schreef ik een kort commentaar onder haar blog Metamorfose van het denken – Deel 2 (Mieke Mosmuller Blog, 21 juni 2017).
De filosoof Friedrich Nietzsche (1844 - 1900), die ik gisteren in mijn blog aanhaalde, worstelde met dat sciëntisme. Worstelen is bij hem eigenlijk te zwak uitgedrukt, het verteerde hem volledig. Zijn waarheidszin als levensqueeste was oprecht en vurig als het vurigste vuur.
Ook een literaire schrijver als Willem Frederik Hermans (1921 - 1995) had er ‘iets’ mee; natuurwetenschap als exclusief kroonstuk van moderne wetenschap. Met zijn lezenswaardige boekbespreking Willem Frederik Hermans was een slecht filosoof. Nou en? (Neerlandistiek, 14 juni 2017) verkent taalkundige Marc van Oostendorp Hermans positie daarin. Op dat blog reageerde ik eveneens kort in de reactieruimte eronder.
Wat je je kunt voorstellen wordt onvoorstelbaar als je je gedachten, en je denken en denkvermogen, niet lenigt en opnieuw uitvindt. Hij die ontwaakt of ontwaken wil, echt ontwaken, verlangt naar een wereld met nieuwe elementen; niet enkel oude sporen…
(J.W.)
Die houding groeit steeds meer in me. Zeer krachtig. En vervolgens wordt het meer dan een houding. Veel meer. Met de nodige bedrijvigheid zal 't uitgroeien tot… een nieuw zintuig. Vol actief. Een echt initiërend ik; tegelijk een subtiel en vaardig denkzintuig en denkorgaan.
Niet voorbestemd tot perceptie. – Er bestaat een bepaald niet zeldzame onnozele deemoed, die degene die ermee behept is ten enenmale ongeschikt maakt als discipel der perceptie. Te weten: op het moment dat een mens van deze soort iets opvallends waarneemt, draait hij zich als het ware om op zijn hielen en zegt hij bij zichzelf: 'Je hebt je vergist! Je was met je gedachten ergens anders! Dit mag de waarheid niet zijn!' – en vervolgens, in plaats van nog eens, en nu scherper, te kijken en te luisteren, loopt hij als geïntimideerd in een boog om het opvallende heen en probeert het zo snel mogelijk uit zijn hoofd te zetten. Zijn innerlijke canon namelijk luidt: 'Ik wil niets zien wat met de gebruikelijke mening over de dingen in strijd is! Ben ik in de wieg gelegd om nieuwe waarheden te ontdekken? Er zijn al te veel oude waarheden!'
Een vorm van mummificatie; gebrek aan energie, moed en zelfbewustzijn, is wat Nietzsche daar schetst naar mijn idee. Zo wil ik mijn mogelijk twintig laatste levensjaren niet slijten…!
Short one. Levens, mensenlevens, kunnen zich kruisen. Wegen die tijdelijk samenkomen en dan weer scheiden, vaak sneller dan je denkt, zeker op kinderleeftijd en als men nog puber of adolescent is. De eerste 21 jaar van mijn leven verschillen radicaal van de 37 jaar die daarop volgden en zullen nog veel meer verschillen ten opzichte van de jaren die mij nu nog resten. Hoe oud ik zal worden weet ik niet. Misschien heb ik nog 20 jaar te gaan… Misschien ook niet. Wie weet? Hoop het. Dan kan ik nog het nodige doen. Wilskrachtig en bezonnen.
Volgend jaar, dat wil zeggen vanaf 5 februari 2018, zal ik 59 jaar zijn en dat (levens)jaar, zo weet ik, zal voor mij biografisch bezien een bijzonder wezenlijk culminatiepunt vormen. Van binnenuit zal zich dan een enorme ommekeer voordoen, een diepgaande verinnerlijking, waarmee weer nieuwe vermogens aan de dag zullen treden. Hoe en wat hierover laat ik in dit blog onbenoemd. Ik anticipeer op zaken, bereid ze daarmee tegelijk voor, eigenlijk al vanaf mijn kindertijd. Worstelend en mettertijd effectief.
Crossroads
Meer dan 40 jaar geleden maakte ik deel uit van een kleine vriendenkring, een kwartet. Welbeschouwd bestond er een diepe band; in actieve zin hadden we een korte periode in ieder geval één ding met elkaar gemeen: liefde voor het schaakspel. Samenstelling van 't viertal: Fred Meijer (Linkedin), Wim van Roon (Linkedin), David Mesman (Linkedin) en mijn persoon. Vrienden en rivalen. We waren vechtlustig. Zijn we nog altijd. Dat weet ik zeker. Zit in ons. Competitive fellows.
Dat leefden we toen voornamelijk uit via het schaakspel, lid van Schaakvereniging Europoort (Rotterdam-Zuid). Fred ken ik al vanaf de lagere school. Hij en ik waren indertijd boezemvrienden. Wim en David leerde ik kennen in mijn pubertijds- en adolescentiefase. Vier totaal verschillende persoonlijkheden met een hele eigen levensloop. Dat is duidelijk! Goed om daar bij stil te staan.
Prachtig weer vandaag. ’t Wordt een geweldige zomer. Is het al. Aanstaande woensdag officieel. Houd het hier deze keer bij. Heb heel veel te doen. Writers work. First things first.
Een aforisme paar (duo) met bijbehorend commentaar zit er vandaag niet in. Misschien later deze week of anders volgende week. ’t Thema waarmee ik in dat verband worstelend bezig ben, is nog te gevoelig en vers voor me om publiek te maken. Kan er momenteel niet de juiste woorden voor vinden; prematuur. Daarom deze keer, om toch een wekelijkse periodiek aan te houden, enkel kort commentaar van me, een kanttekening bij een tekstdeel van een blog van Michel Gastkemper.
Schrijfster Désanne van Brederode geeft graag tegengas, naar mijn idee soms op snibbige wijze. Snibbigheid mag, is natuurlijk niet verboden, en zeker als stijlmiddel is er op zich niks mis mee, maar het valt wel in het oog. Mijn oog althans, een ander kan het anders zien. Wrijf het me maar in. Tegelijk denk ik, dat wil ik ook aangeven, dat Van Brederode een idealiste is met een warm hart. In Gastkempers blog Menskunde (Antroposofie in de pers, 24 april 2017) valt een recente uitspraak van haar te lezen, waarvan ik hieronder een zinsdeel weergeef, deelcitaat:
Van Brederode; Motief Online, 6 april 2017:
“[…] Ook laat zij hierin [haar openingstekst op de jaarvergadering van de Iona Stichting, 31 maart 2017; J.W.] Goethe op een onverwachte manier verschijnen. Hij lééfde zijn leven voluit, tot op hoge leeftijd, en liet zich toen zelfs kennen als Midden-Oosterse dichter. Ook had hij een broertje dood “aan diepgaande duidingen, filosofisch, spiritueel, esoterisch” en zette mensen graag op het verkeerde been die eer legden “bijvoorbeeld in de duiding van zijn diepzwangere Sprookje over de Schone Lelie en de Groene Slang”. Ten volle leven, zo hield Van Brederode haar publiek voor: “Wakker, en met frisse zin én tegenzin, open voor alles wat ertoe doet en voor wat er kennelijk niet toe mag doen, omdat het zo ontwricht.””
Letterlijk schrijft ze: 'alleen aan diepgaande duidingen [...] had Goethe een broertje dood.' Uit de context van haar interessante beschouwing kan worden opgemaakt dat zij het woord 'alleen' hier in de zin van 'enkel' hanteert. Je kunt en moet het naar mijn indruk dus lezen als:
'aan enkel diepgaande duidingen [...] had Goethe een broertje dood.'
Op welke filosofische, spirituele en esoterische duidingen van het sprookje van Goethe wijst Van Brederode? En op welke bronnen baseert zij zich? Wellicht op de inhoud van het boekwerk Goethe – Schiller, briefwisseling (Uitgeverij Damon, 2005) of Goethe en Schiller – Een verhaal van een vriendschap (Uitgeverij Atlas Contact, 2015)? Zal dat nalopen. Mieke Mosmuller bespreekt trouwens in haar boekwerk Die Anthroposophische Bewegung (Uitgeverij Occident, 2017) een dergelijke uitleg van Rudolf Steiner (1861 - 1925) van het sprookje in relatie tot de mysteriedrama’s die hij (Steiner) eens schreef. Van die interpretatie was Goethe natuurlijk nog niet op de hoogte. Zou hij daar ook een broertje dood aan hebben gehad? Dat betwijfel ik.
Ja mensen met een onbevangen inslag als Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832) zijn vrijmoedig en levenslustig. Maar dat betekent ook voor hen niet dat een weg naar veredeling en harmonisch combineren van zin en geestesaard - archaïsch taalgebruik, wordt nog maar zelden gebruikt; ik zoek naar een modern synoniem -, zinnenprikkeling en geesteshouding, zomaar is gegeven en makkelijk zij. Nee! Voor iets meer daarover zie bijvoorbeeld mijn blog Twee zielen (en niet één gedachte) (Cahier, 12 december 2016).
En wat betreft het huidige vluchtelingenvraagstuk en multiculturalisme, daarop richt Van Brederode een belangrijk deel van haar verhaal en boodschap, openstaan voor andere culturen en je er door laten bevruchten, is mijn idee: laat een ieder daarbij een eigen moreel kompas ontwikkelen. Zelf ben ik voor opvang in de regio en werken aan de-escalatie in de brandhaargebieden. Assertief en met inzicht. Nieuwsuur is dinsdagavond 13 juni 2017 gewijd aan het stuklopen van de formatiepoging tussen VVD, CDA, D66 en GroenLinks op het punt van migratie.
Wat verdient een mens, materieel en immaterieel? Finesse zit hier in het werkwoord 'verdienen'. Waar staat dat begrip voor? Wanneer je daarover nadenkt kunnen om te beginnen de volgende begrippen in verschijning treden: dienen → verdienste → verdienen. Waar staat iemand voor en waar wijdt hij zich aan en wat komt hem op die basis toe? En hoe verhoudt hij zich wils-, gevoels- en denkmatig tot dat wat hem kennelijk toekomt, wordt toegedicht of toegeschoven? Zijn schijnbare toekomst..?
(J.W.)
It’s not just the economy, stupid! Sorry! Nothing personal! Alleen al economie lijkt ingewikkeld genoeg, nietwaar? Een paar vragen daarbij; een kleine greep. Welke verdienmodellen kunnen fungeren als inkomstenbron? Wat zijn de verlies- en winstposten bij een gegeven omzet? Wat is raadzaam of uiteindelijk onvermijdelijk: koppelen of ontkoppelen van arbeid en inkomen? Waaraan belastinggelden besteden en hoe die te innen? Is arbeid een productiefactor? Wat betekent ‘recht op arbeid’ en wat behelst ‘recht op inkomen’ en hoe verhoudt zich dat tot bestaansrecht en/of strijd om het bestaan?
Dat soort vragen drijven telkens naar boven zodra een roep naar een basisinkomen zich voordoet. Het consumentenprogramma Radar heeft onlangs de idee van een basisinkomen voor 55-plussers, een specifieke groep van kansarmen op de arbeidsmarkt, gelanceerd. Dit vergezeld met een petitie basisinkomen 55-plussers, welke in een paar dagen tijd al meer dan 50.000 keer is ondertekend. Radar wijdde ook een tweeluik aan het onderwerp: Kans op werk: 3 procent - deel I (NPO 1, 22 mei 2017) en Kans op werk: 3 procent - deel II (NPO, 29 mei 2017). ‘t Gaat op dit moment beter met de economie, maar niet voor iedereen… No way!
In en rond kringen van driegeleders, maatschappijhervormers die impliciet een antroposofisch mensbeeld algemeen-menselijk en medemenselijk tot uitgangspunt nemen, bestaat momenteel geen eensluidend oordeel over wenselijkheid of onwenselijkheid en levensvatbaarheid van een basisinkomen. Dat stipte ik reeds aan in de reactieruimte onder Ridzerd van Dijk’s relevante blog Arbeid en cultuurontwikkeling (De grote Rudolf Steiner Citatensite, 6 mei 2017).
Dat ik iets alvorens het te geloven, eerst mijn verstand laat passeren, vind ik volstrekt niet wonderbaarlijker dan dat ik iets alvorens het door te slikken eerst in het voorportaal van mijn keel kauw. Het is vreemd om zoiets op te merken en voor onze tijd te doorzichtig, maar ik vrees dat het voor een latere tijd, over tweehonderd jaar vanaf nu gerekend, te duister is.
Tja. Nu daadwerkelijk tweehonderd jaar na dato... Geloof op basis van uiterlijke autoriteit of persoonlijke vooringenomenheid kan vroeg of laat hoogtij vieren. Mens, durf (zelf) proefondervindelijk te denken! Welke daden voeg je bij welke woorden..? Waar sta je werkelijk voor?
Alle schoonheid kan ik me ontzeggen, want ik weet wat tot weten noopt.
'Wat bedoel je, verklaar je nader', vraagt (het wezen van) de schoonheid.
En ik antwoord: 'Wat ik weet of weten zal, is mijn genoegen… en aan jou, wonderpracht, is de bloei en de luister en een sterven in schoonheid voor de eeuwigheid'.
En zij beaamt 't beaamde: 'Ja'.
(J.W.)
Als dertiger of reeds als twenner – weet de leeftijd niet meer zo precies - , dacht ik: ware schoonheid kluistert niet, dat mag zo zijn, ’t is zo, maar dat kon ik toen nog niet hanteren, evenmin lange tijd erna. Nu wel. Doorbraak…
Aan deze dichtregels voeg ik twee aforismen van Goethe toe.
Ieder mens moet op zijn eigen manier denken: want op zijn weg vindt hij altijd iets waars, of waar in een bepaald opzicht, wat hem door het leven heen helpt; maar hij mag zich niet laten gaan; hij moet controle over zichzelf hebben (zich beheersen), puur en alleen het instinct laten spreken is voor hem ongepast.
Niet het blinde instinct, welke ontspringt uit het onbewuste zieleleven, zal voor de hoger ontwikkelde mens richtsnoer voor zijn handelen zijn, maar de ideeën die op het toneel van het bewuste zieleleven optreden. In mijn boek De filosofie van de vrijheid heb ik de vaardigheid om met de menselijke geest ideeën te produceren die betrekking hebben op het zedelijke, 'morele fantasie' genoemd en zowel haar activiteit als haar verhouding tot het instinctieve leven uitgelegd.
De echte leerling leert om uit het bekende het onbekende te ontwikkelen en nadert de meester.
Johann Wolfgang von Goethe (1749 - 1832); uit Sprüche in Prosa; hoofdstuk Levenswijsheid en opvoeding; aforisme 705; boek samengesteld en geredigeerd door Rudolf Steiner.Op aforisme 705 gaf Steiner geen commentaar.
Een vermogen om (weer) tot zichzelf te komen of bij zichzelf te blijven is een mens niet zomaar gegeven. Met een actief en zelfbewust denkleven kan dit proces worden ingezet en op gang gebracht. Stapsgewijs. Soms met sprongen voorwaarts (doorbraken). Leefterreinen: (1) een intellectueel, (2) een esthetisch en (3) een moreel bewust- en gewaarzijn met daaraan verbonden handelen. Mens ken u zelf.
Contemplation, concentration and meditation can be helpfull...
Wens
Is de schuld er alleen voor de schuld of breekt door wat nog niet komen kon? Als je weet dat dagen zullen volgen en nachten zullen zijn, is dan niet rein alles wat geworsteld heeft?
(J.W.)
Het bovenstaande (Wens) is een oude spreuk van me. Meer dan 30 jaar geleden geschreven. Hoe kijk ik daar nu tegen aan? Wat maakt een mens moreel of moreler? En wat biedt hem zekerheid of hoop in zijn donkerste uren? Is alles al niet te veel gezegd? Genoeg? En wat laat hem dwalen of zet hem aan tot bedrog? Niet zijns gelijke of juist wel…?
In café Donner gevestigd in boekhandel Donner noteerde ik dienaangaande vanmiddag in mijn fysieke Dagboek & Onderzoek 2017/18, Leuchtturm 1917, de volgende korte filosofische overpeinzing: Wil, waarheid en werkelijkheid Hoe verhouden wil en onwil, waarheid en onwaarheid en werkelijkheid en onwerkelijkheid zich tot elkaar? Menselijk bezien staan zij zeker met elkaar in verband. Ik acht het zinvol om hier de akten verleiding en misleiding en de fenomenen amoraliteit, immoraliteit en moraliteit bij te betrekken. Dat laat tegelijk gedachten gaan naar een gewilde of ongewilde waarheid en onwaarheid en een gewilde of ongewilde werkelijkheid en onwerkelijkheid… Thanks to human beings those are connected with each other.
Overgave
Men moet kunnen twijfelen waar dat nodig is, zeker zijn waar dat nodig is, en zich overgeven waar dat nodig is. Wie zo niet te werk gaat begrijpt niet wat de kracht van het verstand is. Er zijn er die tegen deze drie beginselen zondigen, hetzij doordat ze, omdat ze van bewijzen geen verstand hebben, beweren dat alles te bewijzen is, hetzij doordat ze aan alles twijfelen, omdat ze niet weten wanneer je je moet overgeven, hetzij doordat ze zich in alles overgeven, omdat ze niet weten wanneer je een oordeel moet hebben.
